مباني نظري تاريخ نگاري انتقادي معماري معاصر ايران (بخش دوم)

نویسنده:کامران افشار نادری(محقق –استاد دانشگاه معماری) 2-تاريخ نگاري و نقد معماري 2-1-نقش و كاربرد تاريخ نگاري معماري به طور عام به معني پردازش و تدوين آثار تاريخي به روش علمي و انتقادي است. بحث در مورد اين ديسيپلين و مباني آن كاري بسيار دشوار است، زيرا تاريخ نگاري نه تنها به بررسي وقايع و پديده هايي مي پردازد كه مرتبا" به لحاظ مفهوم و جنسيت در حال تغيير هستند بلكه خود نيز مقوله اي است تاريخي كه روش شناسي آن مشمول دو متغير «ناهمزماني» و «در زماني» است مسيله مهم ديگر شناسايي ساختار پيچيده ارتباط مطالعات متدولوژيك علمي و بررسي هاي انتقادي در امر تاريخ نگاري است. در هر حال بايد اذعان داشت كه تاريخ نگاري از مرحله ابتدايي گزينش دانسته ها تا مراحل پيشرفته و خطير قضاوت در مورد ارزش آثار معماري همواره به نقد مربوط مي شود. تاريخ نگاري نه تنها وظيفه تاريخي كردن پديده هاي معماري را به عهده دارد بلكه نيازمند است به طور سيستماتيك مباني خود را مورد بررسي انتقادي قرار داده و اين ديسيپلين را نيز مانند هر روند تاريخي ديگر متحول سازد. خصوصا" معماري معاصر به دلايل پويايي، پيچيدگي، نزديكي زماني و خصوصا" ماهيت ضدتاريخي بخش مهمي از آن نياز خاصي به بررسي انتقادي دارد. از طرف ديگر نقد نيز به معني درك ارتباط حساس پديده ها با ظرف تاريخي آنها (مكاني و زماني) است. پديده هايي كه بايد تحت ارزيابي مجدانه و بازنگري قرار گرفته ابهامات، ارزش ها، تناقضات، ديالكتيكهاي مخفي و دروني آنها آشكار گرديده، كليه بار معنايي آنها استخراج شود. مشكل نقد نيز توجه كردن به متغير تاريخي در قضاوت كارها از يك طرف و در نظرگيري تاريخي و بنابراين نسبي بودن هر نوع نقد از طرف ديگر است. تاريخ نگاري بدون نقد دقيق و چند بعدي پديده ها مبهم گرديده به كنار هم چيني برخي از وقايع و پديده ها تبديل مي شود. شناسايي تاريخ نگاري و نقد به عنوان ديسيپلين هاي مرتبط به هم به معني پذيرش همزيستي مداوم پديده هاي حل نشده و مبهم در درون تاريخ است. طبيعي است كه تاريخ نگاري و نقد همواره به مطالعه آثاري برگزيده مي پردازند. تاريخ نگاري براي توصيف سير تحولي معماري به مطالعه آثاري مي پردازد كه داراي خصوصيات تعميم پذير بوده و همچنين داراي اصالت باشند. ارزش هاي موفق را درون مجموعه آثار معماري نقد شناسايي و تعيين مي كند. نقد نيز به شناسايي ارزش هاي آثار برگزيده مي پردازد. ارزش هاي آثار برگزيده تنها در مطالعه اي تاريخي قابل رؤيت است. بسياري از آثار قديمي كه امروزه ممكن است حتي پيش پا افتاده جلوه كنند، درون متن تاريخي خود بسيار حايز اهميت مي گردند. تاريخ و نقد از هم جدايي ناپذير هستند زيرا هر دوي آنها يك هدف مشترك را دنبال ميكنند: «شناسايي اثر»قد به عنوان ابزار شناسايي و ارزش گذاري بر آثار و پديده ها ارزشي كاربردي دارد و مي توان ادعا كرد كه «حقيقت» نقد در جنبه كاربردي آن مستتر است. بازسازي وقايع از طريق كنار هم قرار دادن، مقايسه و مربوط ساختن دانسته ها به يكديگر از آنجايي مي تواند اهميت يابد كه از آن بتوان دلايل مخفي انتخاب هاي معمارانه را كشف نمود. كاربردي نقد در متن فرهنگي خود بعدي جديد مي يابد. ارزش گذاري هاي منتقد و قضاوت هاي وي در فضايي مجرد صورت نمي پذيرد . ارزش فرهنگي نقد معماري عمدتا" به نقش مؤثر آن در فرهنگ عمومي جامعه مربوط مي شود. نقد بنابراين داراي رسالتي فرهنگي است و قضاوت هاي آن به طور آگاهانه از درك شرايط تاريخي ديسيپلين معماري تأثير مي پذيرند. براي مثال در دوران تحولات فرهنگي نقد مي تواند به تشويق گرايشهاي نو و ضديت با محافظه كاري و اپورتونيسم بپردازد و در مرحله بعدي به اصلاح همان گرايشها با نكته سنجي و خرده بيني مشغول شود. نقد با انرژي حاصله از عمل تغيير ارزشها، جريان معماري را ايجاد مي كند. خصوصيت دوگانه نقد از يك طرف اسطوره زدايي از معماري و تاريخي كردن پديده هايي است كه ممكن است مطلق و همواره معتبر به نظر آيند و از طرف ديگر ارزش گذاري بر پديده هايي است كه خارج از ظرف مكاني و زماني خود معني نمي يابند. اگر چه پديده زمان در نقد اهميتي انكارناپذيري دارد ليكن شناسايي مشخصه هاي حقيقي زمان و اجتناب از سليقه هاي نوگرايانه بسيار دشوار است. ما در دوره انقلاب فيگوراتيو زندگي مي كنيم. دوره اي كه در آن هيچ فرم يا تصوير حقيقت تلقي نشده و مرتبا" از تثبيت مفاهيم فيگوراتيو اجتناب مي شود. در اين ميان شناسايي حركت هاي اصيل نياز به نوعي فاصله گيري تيوريك از ديسيپلين معماري دارد. تعيين ميزان اين فاصله از ديسيپلين معماري مي تواند در نقش اجتماعي منتقد بسيار مؤثر باشد، زيرا چنان كه گفتيم نقد معماري با استفاده آگاهانه از محدوده اي مجاز چرخش زاويه ديد در قضاوت ها مي تواند در روند تحولي معماري به طور فعالانه شركت كند. در رابطه با كاربري تاريخ نگاري سه نوع گرايش متمايز را مي توان تشخيص داد: الف: آنهايي كه تاريخ معماري را يك ديسيپلين مستقل مي دانند و آن را نوعي معلومات عمومي مفيد براي حرفه معماري تلقي ميكنند (گرايش آكادميك اغلب دانشگاهها) ب: آنهايي كه تاريخ را اصولا" مناسب براي تدريس نمي دانند (معلمان Bauhaus) ج:كساني كه تاريخ را منبع فرم ها و ايده هاي معماري مي دانند (كساني مانندRob Krire Aldo Rossi Giorgio Grassi و ...) در حقيت هر سه برخورد مي توانند به طور همزمان صحيح و يا غلط قضاوت شوند. ارتباط تاريخ معماري و حرفه معماري پديده پيچيده اي است كه به ديالكتيك بين زاويه ديد تاريخ نگاري و نوع برداشت از تاريخ وابسته است. براي مثال تاريخ نگاري كلاسيك و سبك شناسانه به دليل نكته بر جنبه زيبايي شناختي و گذراي معماري نمي تواند به طور مستقيم به عمل طراحي معماري مربوط شود. نتيجه چنين ارتباطي اكلكتيسم تاريخ گرايانه است. تاريخ نگاري نشانه شناسانه (براي مثال آثار Chirstian Norberg Schivz ) كه عمل طراحي و عكس العمل انسانها در مقابل معماري را از ديدگاه حسهاي ابتدايي و كم و بيش ثابت انسانها بررسي مي كند مي تواند به صورت مستقيم تري در كار طراحي مورد توجه قرار گيرد. 2-2- روش تاريخ نگاري ديسيپلين تاريخ معماري تنها به توصيف پديده ها و وقايع تاريخ منحصر نمي شود. تاريخ معماري ناگزير است به انتخاب دانسته ها ، منظم كردن آنها ، ارزيابي، تعبير، جايگذاري دانسته ها درون مبتني جديد بپردازد. -1-2-2يكي از مشكلات بزرگ كار تاريخ نگاري حجم عظيم داده ها است. تشخيص فاكت هاي ضروري و مهم براي تاريخ نگاري امري بسيار حساس است. تاريخ نگاري اگر چه طبيعتا" نمي تواند تمامي مطالب موجود را مورد بررسي قرار دهد ولي همچنين نمي تواند حقيقت را به صورت ناقص و مخدوش بيان كند. وظيفه مورخ نمايش تمامي حقيقت با بررسي و نمايش بخشي از واقعيت است. تكه كردن حقيقت و حذف بخشي از آن به دليل انعطاف ناپذير بودن متدولوژي يا ضعف مباني نظري يكي از خطرهاي عمده اي است كه تاريخ نگاري را تهديد مي كند. در انتخاب دانسته هاي تاريخي شناسايي نقاط عطف و مفصل بنديهاي سير تحولات پديده ها بسيار مهم است. تاريخ معماري بسياري از موارد با پديده هايي سر و كار دارد كه به دليل قدمت از جذابيت خاصي برخوردار هستند. نكته مهم اجتناب از ديدگاه «عتيقه شناسانه» است. در اين ديدگاه آثار تنها به دليل ارزش تاريخي، منحصر به فرد بودن و ناياب بودن اهميت مي يابند. ارزش گذاري معماري نمي تواند به برداشتهاي شخصي از آثاري كه كنجكاوي ما را جلب مي كنند محدود شود. انتخاب فاكت ها خصوصا" در مورد تاريخ تدوين نشده معماري معاصر ايران بسيار دشوار است. گذشته از مشكل فني كمبود منابع، مورخ ناچار است به جمع آوري عناصر مهم پروسه تاريخي پديده اي بپردازد كه سير تحولي و بنابراين مشخصه ها و نقاط عطف آن هنوز بسيار مبهم هستند. انتخاب دانسته ها بنابراين در مراحل مختلف و بر اساس پيش فرضهايي صورت خواهند گرفت كه تدريجا" اصلاح مي شوند. جنسيت دانسته ها و شيوه انتخاب آنها در ارتباط مستقيمي است با نوع نگرش به تاريخ معماري اگر چه بيش از اين گفتيم كه تاريخ معماري نمي تواند به بيان بخشي از حقيقت اكتفا كند، ليكن از طرف ديگر نيز بايد پذيرفت كه به تعدادي زواياي ديد حقيقت هاي متفاوت يا جنبه هاي مختلف يك حقيقت كلي وجود دارند. براي مثال دانسته هايي كه به ما اجازه مي دهند معماري معاصر را از ديدگاه نشانه شناسانه بررسي كنيم با دانسته هايي كه در مطالعه اي اجتماعي - اقتصادي عملي صرفا" از معماري مفيد واقع مي شوند بسيار متفاوت هستند. 2-2-2-تنظيم دانسته ها كه ممكن است عملي صرفا" مكانيكي به نظر آيد در حقيقت كار فكري دشواري است كه نياز به بررسي انتقادي دارد. گذشته از نياز به تعيين متدولوژي دسته بندي فاكت ها در رابطه با روش تحقيقي اتخاذ شده، نحوه كنار هم قرار دادن دانسته ها مي تواند به دريافت قانونمندي هاي ناآشكار در سير تحولي معماري كمك كند تنظيم دانسته ها عموما" به مهارتهاي فني متعددي نياز دارد. در اين مرحله مورخ ناگزير است بارها به مرحله قبل بازگشته مداركي را تكميل كند. در اين مرحله نكته حساس ديگر توجه به همگن بودن فاكت هاي جمع آوري شده جهت تسهيل عمليات ارزيابي و مقايسه در مراحل بعدي است. -3-2-2ارزيابي دانسته ها در حقيقت به معني سعي در كشف مكانيزم پيچيده اي است كه پديده ها را به يكديگر مربوط مي سازد. از نظر علمي كليه پديده هاي متعلق به يك حوزه فرهنگي به يكديگر مرتبط هستند، ليكن در مطالعات تاريخي و انتقادي آن دسته از پديده ها ارزش مي يابند كه تأثيري محسوس و قابل توصيف بر گروه مشخص و قابل توجهي از پديده هاي ديگر به جاي بگذارند. براي مثال نوشته هاي فرانك لويد رايت (Frank Lioyed wright) اگر چه اسناد مهم تاريخي به شمار مي آيند در يك تاريخ نگاري انتقادي معماري معاصر فضاي معمي را به خود اختصاص نمي دهند. در ارزيابي آثار بايد از پيدايش هر نوع ديد نوستالژيك به معماري و غلو در ارزش هاي مثبت آثار قديمي از يك طرف و عدم توجه به ارزشهاي آثاري كه تنها در گذشته و در متن تاريخي خود داراي اصالت و ارزش هستند اجتناب نمود. ارزيابي آثار متعلق به گذشته از جهات فوق بسيار دشوار است. از طرف ديگر ارزيابي متعلق به زمان نزديك نيز با مخاطراتي همراه است جدايي از وقايع كه لازمه هر نوع نگرش انتقادي است، همواره در مورد تاريخ نگاري زمان نزديك امكان پذير نيست. در هر حال بايد به اين نكته توجه داشت كه اگر چه فاكت هاي تاريخي بسيار اهميت دارند ليكن فاكت ها پيش از اين كه مورد ارزيابي قرار گيرند فاقد ارزش هستند. اجرايي كه به بازسازي حقيقت كمك مي كنند درون فاكت ها مخفي هستند و تنها پس از يك ارزيابي دقيق و عميق است كه پديده ها ارزش هاي دروني خود را آشكار مي سازند. از طرفي بايد اذعان داشت كه تاريخ نگاران مختلف ممكن است بر وقايع مشابه تاريخي ارزش هاي متفاوتي را قايل شوند. از اين نظر است كه در كار تاريخ نگاري هرگز نمي توان به صورت مطلق قضاوت نمود. در حوزه تاريخ نگاري معماري معاصر خصوصا" نظريات و روشهاي كار همواره تغيير يافته اند. براي مثال تا قبل از سالهاي 80 معماري «رژيم» دوره فاشيست ايتاليا از تاريخ نگاري حذف شده بود. در اوايل اين دهه تحت فشار فرهنگي جنبش پست مدرنيسم و بازنگري تاريخ معماري به عنوان گنجينه الگوها و ايده هاي قابل استفاده در طراحي، به معماري فاشيست نيز كه خود از نمونه هاي معدود تاريخ گرايي در دوره مدرن بود توجهي خاص معطوف شد. البته بايد اين نكته را تذكر داد كه تحول گرايش هاي تاريخ نگاري معماري تنها به ذايقه حاكم در يك دوره مربوط نيست، بلكه مسيله اصلي اين است كه مسايل جديدي در جامعه بروز مي كنند كه سيوالهاي متفاوتي را برمي انگيزد. سيوالهاي جديد خود منشاء حركت هاي جديدي مي شوند. براي مثال لزوم توجه به مراكز تاريخي و در نظر گيري مسيله از قلم افتاده معماري شهر در پروسه رشد، در سالهاي 60 باعث شد برخي از طراحان قديمي و فراموش شده مانند Iidefonso Creda (اسپانيايي قرن نوزدهم) مجددا" مطرح شوند. 2-2-4-يكي از بحث انگيزترين مسايل تاريخ نگاري تعبير پديده هاست. تعبير وقايع فرهنگي مربوط به معماري به پيچيدگي تعبير خود آثار نيست. تعبير آثار در ميان روشهاي شناخته شده و متداول به سه شيوث كلي قابل تقسيم است. الف - روش تاريخي: در اين روش هر اثر معماري درون متن تاريخي متعلق به آن بررسي مي شود، در اين روش مجموعه عوامل اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي تأثير گذارنده بر اثر مورد توجه قرار مي گيرند. در اين ديدگاه اثر معماري زاييده مجموعه شرايطي خارجي آن است. حضور پديده هاي معماري تنها از طريق مطالعه سير تحولات تاريخي امكان پذير است. اين روش عموما" همه چيز را توضيح مي دهد به جز آن كه چرا اثر هنري است جنبه فردي و خلاقه اثر معماري نمي تواند به خوبي از اين روش مورد مطالعه قرار گيرد. ب - روش زيبايي شناختي: در اين روش مشتركات ساختمانها به صورت سبك ها دسته بندي شده و پس از آن كليه اقدامات انفرادي هر طراح در قالب سبك مربوطه مورد مطالعه قرار مي گيرند. ارزش هاي فرمال و زيبايي شناختي مهمترين وزنه را در اين نوع تاريخ نگاري دارند. ج - روش اثرشناختي: روشي است كه در آن به اثر معماري و رابطه آن با شخص هنرمند به عنوان خالق اثر توجه مي شود. در اين روش عموما" سيوالهاي اصلي اينها هستند: _ كي اثر را به وجود آورده است. _ چه موقع اثر ايجاد شده است. _ رابطه بين اثر و به وجود آورنده آن چه بوده است. طبيعتا" در اين روش به مجموعه آثار هنرمند و ارزش اثر مورد نظر در سلسله كارهاي طراح توجه مي شود. شناسايي روش كار چگونگي دستيابي به اهداف طراحي در اين گرايش مورد نظر هستند . 2-2-5- جايگذاري دانسته ها درون متن بخش خلاقه عمل تاريخ نگاري است. معماري و تاريخ نگاري معماري از يك جنس نيستند و از همين جهت تاريخ نگاري معماري موقعيت دشوارتري را نسبت به تاريخ نگاري ادبيات دارد. خصوصا" توصيف آثار معماري در متن بسيار دشوار است. اگر متن وظيفه توصيف اثر معماري را به عهده دارد ضروري است كه ارتباطي ساختاري بين متن و اثر معماري وجود داشته باشد معماري پديده اي سه بعدي و فضايي متن تنها از طريق سمبول هاي قراردادي مي تواند فضا را توصيف كند. تفاوت ساختاري بين بيان نوشتاري و بيان حجمي مشكل اصلي تأليف متن تاريخي است. تاريخ نگاري و نقد معماري به ترتيب از تاريخ و فلسفه مشتق گرديده اند و به همين جهت است كه محتواي اصولا" نوشتاري خود را حفظ كرده اند استفاده از ترسيمات و ديگر وسايل انتقال اطلاعات هنوز در اين دو رشته زياد متداول نيست.